Το πρακτικό πρόβληµα της κατηγοριοποίησης [γνωστική ψυχολογία]

Το πρόβληµα της κατηγοριοποίησης:

-Η θεωρητική πτυχή του προβλήµατος:

Τι είναι µία κατηγορία;

Γνωστικά αντικείµενα τα οποία τα αντιµετωπίζουµε ως µία οµάδα.

∆ηλαδή, υπό κάποιες συνθήκες δεν µας ενδιαφέρει να αναφερθούµε σε αυτά βάσει των συγκεκριµένων χαρακτηριστικών τους, αλλά µέσω της κατηγορίας τους.

-ποδήλατο

-δηµοκρατία

-τρέχω

-ρήµα

-κούραση

-το µολύβι µου

Όλα τα παραπάνω είναι ταµπέλες που χρησιµοποιούµε για να αναφερθούµε σε µία οµάδα αντικειµένων και όχι σε επί µέρους γνωστικές εµπειρίες / γνωστικά αντικείµενα.

Μία κατηγορία αναφέρεται εξ ίσου σε έννοιες, σε αντικείµενα, σε καταστάσεις, κτλ.

Το θεωρητικό πρόβληµα της κατηγοριοποίησης:

Ας θεωρήσουµε ένα σύνολο γεωµετρικών αντικειµένων.

Και ας υποθέσουµε ότι για κάποιο λόγο πιστεύουµε ότι αυτά τα αντικείµενα αποτελούν

µία κατηγορία.

Αυτό σηµαίνει ότι µε κάποιο τρόπο πιστεύουµε ότι αυτά τα αντικείµενα έχουν µεταξύ τους κάποιες ιδιότητες που προσδίδουν συνοχή στην οµάδα.

Βλέποντας ένα καινούριο αντικείµενο, είµαστε σε θέση να προσδιορίσουµε το αν ανήκει σε αυτή την κατηγορία ή όχι;

Κάποιοι από σας θα θεωρήσουν ότι αυτό το αντικείµενο ανήκει στην κατηγορία µε τα αρχικά αντικείµενα και κάποιοι όχι.

Πώς µπορούµε να κρίνουµε αν αυτή η θεώρηση βασίζεται σε κάποια ενδιαφέρουσα γνωστική διεργασία ή όχι;

Ας λάβουµε υπόψη µας δύο ακραίες περιπτώσεις:

--Στην πρώτη περίπτωση όλοι κατατάσσετε το αντικείµενο µε τον ίδιο τρόπο.

--Στη δεύτερη περίπτωση οι µισοί ακριβώς το κατατάσσετε µε ένα τρόπο και οι άλλοι

µισοί µε τον αντίθετο.

Προφανώς η πρώτη περίπτωση είναι η πιο ενδιαφέρουσα επιστηµονικά.

Το βασικό πρόβληµα της έρευνας στην ψυχολογία:

Κάθε άνθρωπος είναι εντυπωσιακά διαφορετικός από κάθε άλλο.

∆ιαφορές µπορεί να προέρχονται από εν γένει διαφορές στην ικανότητα.

Π.χ., κάποιοι από µας έχουν καλύτερη µνήµη, ή πιο γρήγορη σκέψη, ή είναι ικανοί και κάνουν πιο ενδιαφέρουσες αναλογίες (σηµείωση ότι οι περισσότερες από αυτού του είδους τις διαφορές δεν είναι επιστηµονικά προσδιορισµένες).

Προφανώς οι εµπειρίες που έχει ο καθένας επηρεάζουν αποφασιστικά κρίσεις όπως την παραπάνω.

Π.χ., ένας σπουδαστής της γεωµετρίας θα αντιµετωπίσει διαφορετικά τα παραπάνω αντικείµενα από έναν διακοσµητή.

Ο πρώτος θα τα κατατάξει βάσει αντικειµενικών χαρακτηριστικών κάθε σχήµατος (π.χ.,

αριθµός γωνιών κτλ.) ο δεύτερος βάσει αισθητικών κριτηρίων.

Τέλος, σε κάθε γνωστική διεργασία εµπεριέχεται και ένας µεγάλος βαθµός τύχης.

Π.χ., σκεφτείτε ένα ακραίο παράδειγµα, ποια γραµµή είναι οµορφότερη;

Εποµένως:

Η επιστηµονική προσπάθεια στις γνωστικές επιστήµες εστιάζεται στον προσδιορισµό διεργασιών οι οποίες:

--είναι όσο το δυνατότερο πανοµοιότυπες σε διαφορετικούς ανθρώπους (δηλαδή επηρεάζονται όσο το δυνατό λιγότερο από τα ατοµικά χαρακτηριστικά κάθε ανθρώπου)

--και όσο το δυνατότερο αιτιοκρατικές (δηλαδή επηρεάζονται όσο το δυνατό λιγότερο από την τύχη).

Αυτά ζητούνται γιατί αλλιώς δεν είναι δυνατή η επιστηµονική παρακολούθηση των εν λόγω διεργασιών.

Π.χ., ότι συµπεράσµατα µπορούµε να βγάλουµε για ένα υποκείµενο Α δεν θα ισχύουν για ένα δεύτερο υποκείµενο Β.

Η κατηγοριοποίηση µας ενδιαφέρει, εποµένως εφ΄ όσον µπορούµε να ανακαλύψουµε κανόνες κατηγοριοποίησης οι οποίοι είναι αρκετά γενικοί ώστε να επιτρέπουν γενικές προβλέψεις για µία άσκηση κατηγοριοποίησης.

Έχουµε ενδείξεις ότι κάτι τέτοιο ισχύει;

--Σε γενικές γραµµές έχουµε παρόµοιες κατηγορίες.

Μπορεί βέβαια αυτό να οφείλεται στο ότι πολλές από τις κατηγορίες που

χρησιµοποιούµε είναι κληροδοτηµένες από τη συγκεκριµένη κοινωνία στην οποία ζούµε.

Αλλά και σε διαφορετικές κοινωνίες υπάρχουν πολλές οµοιότητες στις κατηγορίες που χρησιµοποιούνται.

Προφανώς αυτό ισχύει για κοινωνίες οι οποίες είναι σε παρόµοια τεχνολογική/

οικονοµική/ πολιτική κατάσταση.

Αλλά αν συγκρίνει κανείς τις κατηγορίες που χρησιµοποιούνται σε µία κοινωνία όπως η δική µας και µία κοινωνία ιθαγενών Αυστραλών διαπιστώνει ότι τα συστήµατα κατηγοριοποίησης έχουν πολλές οµοιότητες.

Π.χ., ουσιαστικά χρησιµοποιούνται κυρίως για αντικείµενα:

∆εν συναντούµε κοινωνίες που έχουν ουσιαστικό για κάτι όπως το ‘φτερούγισµα του γερακιού καθώς προσγειώνεται στο κλαδί του δέντρου’.

Από µία εξελικτική οπτική γωνία, η κατηγοριοποίηση είναι το µέσο µε το οποίο κατανοούµε τον κόσµο και η βάση της επικοινωνίας µας µε άλλους ανθρώπους.

Εάν δεν δηµιουργούσαµε παρόµοιες κατηγορίες δεν θα είχαµε επιβιώσει συλλογικά. (Σηµείωση, κάποιες διαφορές στις κατηγορίες που χρησιµοποιούν διαφορετικές

κοινωνίες υπάρχουν.)

-Σε γενικές γραµµές σε πειράµατα κατηγοριοποίησης τα υποκείµενα συµπεριφέρονται µε παρόµοιο τρόπο.

Αυτή είναι µία καθαρά εµπειρική διαπίστωση.

Ζητείται από µία οµάδα υποκειµένων να κατατάξει ένα νέο αντικείµενο βάσει κάποιων κατηγοριών (είτε πραγµατικών είτε φτιαχτών).

Κατά πόσο τα υποκείµενα κάνουν µια τέτοια κατάταξη µε παρόµοιο τρόπο;

Κάποιες διαφορές πάντα θα υπάρχουν.

Είναι όµως αρκετές αυτές οι διαφορές ώστε να αναγκαστούµε να συµπεράνουµε ότι η κατηγοριοποίηση είτε γίνεται κατά τύχη είτε βάσει των ατοµικών χαρακτηριστικών κάθε υποκειµένου;

Το ερώτηµα αυτό µπορεί να απαντηθεί µόνο µε τη βοήθεια µεθόδων στατιστικής, οι οποίες µας επιτρέπουν να ελέγξουµε το κατά πόσο µία διαφορά είναι ουσιαστική και το κατά πόσο είναι τυχαία.

Ας επιστρέψουµε στο θεωρητικό πρόβληµα της κατηγοριοποίησης που αναφέραµε παραπάνω.

Τι είδους µοντέλο θα µπορούσαµε να χρησιµοποιήσουµε για να περιγράψουµε την πιθανότητα µε την οποία ένα νέο αντικείµενο θα θεωρηθεί ή όχι µέλος της κατηγορίας αυτών των αντικειµένων;

Μία απλή λύση θα ήταν να υποθέσουµε ότι µε κάποιο τρόπο υπολογίζουµε την

οµοιότητα µεταξύ του νέου αντικειµένου και της κατηγορίας.

Ανάλογα µε το πόσο µεγάλη είναι η οµοιότητα αποφασίζουµε εάν θα κατατάξουµε το αντικείµενο στην κατηγορία ή όχι.

Όµως, αµέσως έχουµε διάφορα προβλήµατα:

Πώς υπολογίζεται η οµοιότητα;

Βασίζεται σε επιφανειακά χαρακτηριστικά µόνο ή και σε αφηρηµένα χαρακτηριστικά; (Όπως π.χ. το αν το αντικείµενο είναι ορθογώνιο ή όχι.)

Στον υπολογισµό λαµβάνουµε υπόψη όλα τα αντικείµενα της κατηγορίας, ή µόνο κάποια; Ή κάποιου είδους περίληψη της κατηγορίας;

Επίσης είδαµε ότι είναι πιθανό διαφορετικοί άνθρωποι είναι πιθανό να κατατάξουν µε διαφορετικό τρόπο το αντικείµενο, ανάλογα µε τις εµπειρίες τους.

Εποµένως, είναι πιθανό η κατηγοριοποίηση να εξαρτάται (ελπίζουµε µε κάποιο αιτιοκρατικό τρόπο) από γενικές εµπειρίες και λιγότερο από κάποια συνάρτηση οµοιότητας.

Μία πρόταση η οποία δεν βασίζεται στην οµοιότητα:

Ας υποθέσουµε ότι τα αρχικά αντικείµενα είναι όλα ορθογώνια.

Σε µια τέτοια περίπτωση, η πιο λογική περιγραφή της κατηγορίας θα ήταν ως η κατηγορία η οποία περιλαµβάνει ορθογώνια γεωµετρικά σχήµατα.

Εποµένως, αξιολογώντας το κατά πόσο ένα νέο αντικείµενο είναι µέλος της κατηγορίας ή όχι, δεν έχουµε παρά να εφαρµόσουµε τον ορισµό ο οποίος καθορίζει την κατηγορία.

Τα παραπάνω αναφέρονται, προφανώς έµµεσα, στα 4 είδη θεωριών για κατηγοριοποίηση που θα εξετάσουµε.

1) Κλασσική προσέγγιση.

Οι έννοιες είναι ορισµοί.

Η κατηγοριοποίηση ενός νέου στοιχείου είναι µια διεργασία κατά την οποία ένα νέο αντικείµενο εξετάζεται όσον αφορά το κατά πόσο είναι συµβατό µε τον ορισµό κάθε έννοιας που έχουµε.

Π.χ., ‘τρίγωνα’